Co warto wiedzieć o odsetkach?

W wielu umowach cywilnoprawnych pojawia się kwestia odsetek. Ich nazewnictwo jest jednak rozmaite, z czego niektóre nazwy mają swoje źródło w przepisach prawa (jak np. odsetki ustawowe czy maksymalne), inne wykształciły się w praktyce obrotu i stanowią raczej potoczną nazwę dla określonego rodzaju odsetek (np. odsetki karne, które stanowią w istocie umowne odsetki za opóźnienie). Owa różnorodność sprawia jednak, że wiele osób i firm gubi się w tych pojęciach, nierzadko stosując nieprawidłowe rozwiązania do danych sytuacji.

Rodzaje odsetek

Kluczem do zrozumienia różnych odmian odsetek jest ich właściwe rozróżnienie. Pierwszy, zasadniczy podział można przeprowadzić w zależności od tego, czy odsetki mają pełnić rolę wynagrodzenia za możliwość korzystania z obcego kapitału (np. pożyczki, lokaty bankowej), czy raczej sankcjonować brak zapłaty w przewidzianym terminie. Te pierwsze nazywamy odsetkami kapitałowymi, te drugie odsetkami za opóźnienie (potocznie także odsetkami karnymi lub odsetkami za zwłokę, choć można im nadać nieco odmienne znaczenie).

Inna linia podziału różniąca od siebie odsetki to wysokość stopy procentowej i podstawa jej ustalenia. W tym wypadku może chodzić o odsetki ustawowe oraz odsetki umowne, do których zalicza się także odsetki maksymalne.

Odsetki ustawowe określa Rada Ministrów, wydając odpowiednie rozporządzenia, kierując się przy tym koniecznością zapewnienia dyscypliny płatniczej i sprawnego przeprowadzania rozliczeń pieniężnych, biorąc pod uwagę wysokość rynkowych stóp procentowych oraz stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego.

Z kolei odsetki umowne, jak sama nazwa wskazuje, określa umowa stron. Ustawodawca nie pozwala jednak kontrahentom całkowicie swobodnie kształtować wysokości odsetek (kapitałowych lub za opóźnienie). Górną granicę stanowi bowiem czterokrotność stopy kredytu lombardowego NBP, czyli odsetki maksymalne. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, wówczas należą się odsetki maksymalne. Zatem samo zastrzeżenie wyższych odsetek będzie ważne.

13% - tyle obecnie wynoszą odsetki ustawowe w stosunku rocznym,

16% - tyle począwszy od 4 lipca 2013 r. wynosi stopa odsetek maksymalnych w stosunku rocznym (4 × 4 p.p.).

Odsetki kapitałowe czy za opóźnienie?

Odsetki kapitałowe w zasadzie muszą wynikać z umowy. W prawie cywilnym obowiązuje bowiem zasada nominalizmu. Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Zatem jeżeli A udzieli pożyczki B na określony czas, a strony nie dokonają zastrzeżenia odsetek kapitałowych, to B może zgodnie z umową zwrócić pożyczkę wyłącznie w takiej kwocie, w jakiej została mu pożyczka udzielona (tj. w wysokości nominalnej).

Inaczej jest z odsetkami za opóźnienie. Te generalnie wynikają z przepisów prawa. Jeżeli jednak B nie zwróci A owej pożyczki w terminie, to choćby umowa nie stanowiła żadnej tego typu sankcji na wypadek uchybienia terminowi zwrotu pożyczki, to i tak A za okres "zwłoki" może doliczyć odsetki za opóźnienie. Podstawę prawną do tego stanowić będzie art. 481 § 1 K.c., zgodnie z którym jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Zarówno odsetki kapitałowe, jak i odsetki za opóźnienie mogą być odsetkami w wysokości umownej (o stopie oprocentowania określonej umową stron) bądź odsetkami ustawowymi. Ustawodawca wprowadza przy tym zasadę, że jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe. Podobnie, gdy stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.

Płatność odsetek

W braku odmiennego zastrzeżenia co do terminu płatności odsetek, są one płatne co roku z dołu, a jeżeli termin płatności sumy pieniężnej jest krótszy niż rok - jednocześnie z zapłatą tej sumy. Roszczenie o odsetki powstaje za każdy dzień z osobna. Ma to duże znaczenie dla obliczania choćby terminu przedawnienia roszczeń odsetkowych. Ponieważ mają one charakter świadczeń okresowych, ich termin przedawnienia wynosi 3 lata, jednakże ponieważ dzielą los prawny roszczenia głównego, to przedawniają się najpóźniej z przedawnieniem należności głównej, co może nastąpić np. już po 2 latach (w przypadku zapłaty wynagrodzenia z umowy o dzieło i odsetek za opóźnienie w jego płatności).

Kumulowanie odsetek

W umowach mogą pojawiać się obok siebie postanowienia dotyczące zarówno odsetek kapitałowych, jak i tych za opóźnienie. Tak dzieje się często w pożyczkach. Ich prawidłowe rozdzielenie sprowadza się do terminu płatności. Odsetki kapitałowe powinny być naliczane za okres do tego terminu, zaś te za opóźnienie (ustawowe lub umowne, nie wyższe jednak niż maksymalne) najwcześniej od pierwszego dnia opóźnienia włącznie.

Należy też uważać na zakaz pobierania odsetek od odsetek, tzn. zakaz anatocyzmu. Celem tego zakazu jest ochrona dłużnika przed nadmiernymi obciążeniami z tytułu odsetek. Dlatego też nie można umówić się na przyszłość, że za odsetki za opóźnienie lub za odsetki kapitałowe należeć się będą kolejne odsetki, gdy te pierwsze nie zostały w określonym terminie uiszczone.

Jednakże przepisy art. 482 K.c., które przewidują omawiane ograniczenie, zawierają również pewne wyjątki, w przypadku których odsetki od odsetek są dopuszczalne. Mianowicie, od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, a także w sytuacji, gdy po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Inny wyjątek dotyczy pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe. W takim wypadku zakaz anatocyzmu nie znajduje zastosowania.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.)